Hai algún tempo tiven a oportunidade de contemplar algunhas das xoias bibliográficas da Universidade Complutense de Madrid. Na sala da improvisada exposición, había tesouros de valor incalculábel: fermosos manuscritos medievais delicadamente iluminados, edicións antigas e estrañas de obras da literatura universal, libros curiosos na súa encadernación, na súa forma ou no seu contido. Entre todos aqueles testemuños da historia dos homes, había dous superviventes que chamaron especialmente a miña atención: viviran moito e saíran vivos, aínda que non indemnes. Eran dous volumes de tamaño bastante máis grande do que hoxe entendemos como habitual, coas follas gastadas e amarelas. Un deles tiña un burato de bala que deixaba pasar a luz a través do seu corpo de palabras. O outro aínda levaba a bala aloxada no corazón.
Durante a guerra civil, no tempo no que aínda non existían os chalecos antibalas, aqueles libros serviran de protección aos homes. Os soldados non só escribiran cartas de despedida nas follas en branco, non só usaran o seu papel para facer lume co que quentarse, senón que idearan a forma de aproveitar a súa materialidade como defensa. Ao parecer, os libros son un dos mellores escudos contra as balas porque as súas múltiples capas de follas reducen progresivamente a velocidade do proxectil ata detelo.
Eu, que sempre supuxera que a literatura tiña unha función de escudo contra todos os males do mundo, comprobei in situ que esta calidade era tamén física. E máis alá de cavilar sobre a importancia do libro material por oposición ao libro en soporte virtual, que pasou como unha exhalación pola miña cabeza, comprendín dunha vez por todas a inxente necesidade que ten o ser humano de compartir libros, sexa como obxectos ou como esencias. Os libros salvan da rutina, das imposicións, salvan da mediocridade e salvan, sobre todo, da ignorancia. Todos os ditadores da historia comprenderon a capacidade protectora dos libros e sempre que alguén quixo prohibir o pensamento, prohibiu antes a palabra. Quen le abre a súa mente a novas experiencias, entra na realidade e constrúe a súa visión da mesma, ou, polo contrario, evádese dela. Quen escribe, axuda a que funcione esa viaxe de ida e volta, facilita que sexan posíbeis a singradura e o retorno. E, na consciencia de saber que a ponte existe, tanto o lector como o escritor están a salvo.
En calquera viaxe e, máis aínda, naquela en que se procura a liberdade, é preciso, por tanto, ter un refuxio. E, canto máis aberto é o espírito de quen a vive, máis confortábel debe ser o acubillo. Se cadra por iso, os escritores de literatura infantil e xuvenil sabemos que a nosa ollada do mundo ten que ser amplísima e cubrir tanta extensión de terreo como sexa posíbel. Por iso penso que as portas desta literatura non poden ter follas que as pechen. Pode ser, tamén, que esta necesidade de facer literatura para nenos e mozos sexa en certa medida unha resposta ás múltiples armas da nosa sociedade. Todos vivimos bombardeados en moitos frontes, a praga dos nosos días son os bombardeiros. Como escapar desta abafante abundancia de armas? Como resistir a traxectoria dos proxectís e seguir correndo ao descuberto?
No noso mundo, existen armas suficientes para acabar con todo e con todos. Hai armas brancas, armas de fogo, armas de dobre gume, armas físicas e ideolóxicas. O concepto de arma espallouse ata chegar a todos os recantos da nosa sociedade e, porén, non aconteceu o mesmo co caso do escudo. Xa ninguén pensa na concepción primaria deste termo, na idea dunha protección material e tanxíbel, relegada agora aos filmes de combates antigos e de homes bárbaros que loitaban corpo a corpo. Perdemos o concepto do libro como escudo porque, sinxelamente, perdemos o concepto do escudo. Pero nas pequenas batallas dos nosos días os feridos seguen a ser, como foron sempre, os que aínda non aprenderon a se defender dos perigos.
Nos tempos que corren, en todos os aspectos, precisamos cada vez máis estar protexidos, facernos fortes, ser nós mesmos. Precisamos deixar os camiños limpos para poder circular a salvo e para que os que veñen detrás de nós tamén os transiten. Precisamos, pois, de libros que nos fagan libres, en todas as idades e condicións, pero sobre todo cando somos máis vulnerábeis. Quen non lembra esa historia lida na súa infancia, esa que reaparece como unha pantasma na contorna das palabras de cada nova lectura? Temos que volver mirar os libros como o que son, promesa e defensa, e facer que os que nos seguen perpetúen a nosa ollada. Non esquecer nunca a función máis elemental da literatura, porque algunhas veces o ataque e a blindaxe son a mesma cousa.
Non desestimemos, entón, a axuda dos libros á hora de parar as balas.
Texto: Andrea Maceiras
