Os libros infantís dibuxan historias sobre o alzhéimer, a enfermidade, o acoso escolar…

Hoxe, os libros infantís debuxan historias sobre o alzhéimer, a enfermidade, a perda dun ser querido, a sida, o acoso escolar, as relacións entre homes e mulleres…, temas que forman parte da contorna vital do neno e que os escritores galegos abordan sen prexuízos, adecuando a linguaxe á capacidade destes primeiros lectores, máis capacitados para entender as complexas relacións sociais e os grandes temas de sempre que o que os adultos cren. Os ilustradores, a outra parte clave en toda historia para nenos, tamén substituíron aos personaxes bos e malos por outros con defectos, pero tamén virtudes, os escuros torreóns por luminosas casas ou a escola e xa non hai fauces á volta da páxina.

Agustín Fernández Paz sostén que os contos sempre trataron dos problemas que afectan ou poden preocupar aos nenos. O que cambiou é a realidade dos pequenos e a mirada do escritor. As historias, aínda que teñan o mesmo transfondo, non se contan igual. O escritor pon como exemplos dous dos clásicos da literatura infantil, “Hansel e Gretel” e “A Cincenta”. O primeiro é a historia duns nenos que son abandonados polos seus pais no bosque porque non poden mantelos e a segunda, a dunha nena que queda sen familia e ten que ser acollida. Aínda que cun importante compoñente simbólico, tratan do abandono e dos nenos sen fogar, algo que segue sucedendo hoxe”, explica o autor de títulos como “Valados”, unha historia sobre as barreiras visibles e invisibles, e “Lúa do Senegal” (emigración).

É a partir do fin da II Guerra Mundial, segundo Fernández Paz, cando se impón unha literatura infantil distinta á que representan nomes como os irmáns Grimm e Andersen, unha literatura que trata de divertir aos nenos da posguerra, pero tamén de ensinar, de xeito fantástico, os problemas do mundo en que vive o neno. “As circunstancias da vida van cambiando e tamén as historias. Hoxe non ten demasiado sentido repetir os temas que están tratados xa nos contos tradicionais, aínda que haxa actualizacións. A mellor literatura é a que é consciente do mundo en que vive e o máis importante é a mirada, máis que a trama”, explica Fernández Paz.

“Unha chea de familias”, de Xosé Antonio Neira Cruz, é un mosaico dos distintos modelos de familia. “Moitas veces, os adultos, por prexuízos ou porque cren que o neno non o vai a entender ou se vai a traumatizar, prefiren non explicarlles determinados temas. Pero os nenos demostran ter unha gran capacidade para entender calquera cousa se se lles explica”, opina o escritor.

Na súa opinión, os temas dos libros infantís son os mesmos, o que varía é a súa formulación. “Todo libro ten unha dimensión social. O que cambia é a forma de presentala. Ao neno dálle máis medo hoxe a incerteza social, o paro, por exemplo, que pasear por un bosque de noite. Porque, que neno pasea hoxe só por un bosque?”, comenta.

Tradición oral
O que, desafortunadamente, tamén está cambiando é a tradición oral. Os pais cada vez teñen menos tempo para sentar a ler un conto aos pequenos, un acto que non só fai que a historia cative ao neno, senón que esperta o seu amor polos libros. “Hoxe crese que basta con pór un libro diante do neno, pero a relación entre conto e afecto é moi importante”, di Neira Cruz, autor tamén de “Un bico de amor e vida”, a historia dunha Sirenita moderna en tempos do “Prestige”.

Fina Casalderrey defende que aos nenos pódeselles falar de calquera tema e que o difícil é como facelo. “O problema está máis na nosa capacidade para abordalo que na súa falta de intelixencia. Os nenos son máis novos, pero non menos intelixentes”, opina a autora de “Xela volveuse vampira!!” e “Onda, estúpido monstro peludo!”, dous títulos que abordan os malos tratos ás mulleres, dirixidos a nenos a partir de sete e de dez anos, respectivamente.

A obra de Casalderrey ten un claro contido social –”Eu son eu” (sobre o alzhéimer), “A lagoa das nenas mudas” (racismo), “A pomba e ou degolado” (acoso escolar)…–, aínda que a escritora pontevedresa asegura que a súa intención non é condicionar ao lector, nin educar. “O principal da literatura é a beleza da palabra, aínda que sempre ten denuncia, reivindicación. Pero hoxe sen moralina. O das mamás co mandil e os nenos cheos de virtudes xa pasou. Eu intento contar unha historia o máis bonita posible e os meus valores van aflorar, pero non trato de condicionar”, asegura.

“As historias xa non son ejemplarizantes e tratan temas de certa dureza, si, pero tamén escribimos só co afán de entreter. Non creo que un dos obxectivos da literatura hoxe sexa encher espazos didácticos. Para iso está a televisión”, afirma Francisco Castro, que traza en “Chamádeme Simbad” a fermosa historia da relación entre un neto e o seu avó, enfermo de alzhéimer, e que critica a falta de atención que en xeral presta a sociedade ás persoas maiores.

Os contos son un reflexo da realidade social. Así o sostén An Alfaya, que asegura que algúns contos tradicionais son “terroríficos” e teñen unha clara intención de perpetuar os clichés sociais establecidos. “Son historias moi morais, para converter aos nenos en cidadáns sometidos ao sistema, un reflexo de aquela sociedade. Fomos evolucionando aos poucos en cuestións como a igualdade de sexos, de razas e de clases sociais, e agora trabállase a fantasía pero doutra forma, plasmando o mundo tal e como é e sen recorrer ao medo”, sostén a escritora viguesa. Para a autora de “Illa Soidade”, unha historia sobre o respecto pola diferenza e a indigencia, “Ou caderno azul” (sida) e “Down”, a literatura infantil actual non moraliza, senón que invita a reflexionar. “A miña premisa cando escribo é que non debo ensinar, senón mostrar o mundo tal e como o vexo. Por iso ás veces deixo os finais abertos”, insiste.

Experiencia vital
A poetisa Asun Estévez estreouse na narrativa con “Bicos de sol”, un libro que naceu tras unha experiencia vital. “Cando me diagnosticaron cancro, o máis duro foi como contarllo ao meu fillo. O libro escribino pensando en que podería ser de axuda a outras persoas nesa situación. Ao neno hai que contarlle as cousas con naturalidade e sen medo, porque se ve que ti non o tes, el tampouco”, afirma.

O tema da enfermidade tamén o aborda Silvestre Gómez Xurxo en “Todo vai ir ben”, onde unha adolescente debe enfrontarse ao cancro da súa nai. Este escritor recoñece que o seu traballo como docente, que exerceu ata o pasado mes de setembro, marca a súa obra literaria. “Interésame a formación da persoa e acabo escribindo libros sobre temas como a convivencia escolar (“Ti non xogas!”) ou as expectativas familiares desmedidas sobre os fillos e os problemas que lles provoca (“Déixao medrar”). Os meus libros son unha reflexión educativa”, di.

O descoñecido sempre asusta e a chegada dun irmán, cos cambios que leva, pode resultar unha dura experiencia. A incerteza ante este acontecemento trátano María Solar e Xosé Luís González “Oli” en “Vou ter un irmán” e “Un problema grande”, respectivamente. A presentadora de televisión e escritora asegura que “Vou ter un irmán”, o seu sexto conto, xurdiu tras saber que esperaba o seu segundo fillo. “Pareceume bonito transmitir esa experiencia desde a mirada do neno que espera un irmán”, asegura. Solar opina, como Alfaya, que a literatura infantil substituíu o factor do medo polo do amor. “Algúns contos tradicionais son terribles, con esa angustia do que che vai a pasar ou do que che van a facer”, confesa.

En opinión de “Oli”, os libros para nenos na tradición oral tiñan unha pretensión socializante, de ensinar aos novos membros as normas sociais. Con todo, desde finais do século pasado e este, a receita moral “non é tan elaborada”. “Os contos de hoxe permiten decidir ao lector e xa non presentan cousas malas ou boas, senón que hai matices”, argumenta o autor de “Artur”, unha historia que naceu no aula. “Tivemos unha incubadora e sorprendíame o asombro dos nenos cando nacía un polluelo e tamén o medo que sentían ao velo tan indefenso. Así xurdiu esta historia, aínda que non intenta ensinar nada. Creo que hoxe se peca un pouco de querer transmitir valores por encima da beleza da literatura”, afirma.